Zaburzenia osobowości

Zaburzenia osobowości to jeden z najbardziej fascynujących tematów w psychiatrii. Jest to również jeden z najczęstszych wspólnych obszarów pracy psychiatrów i psychologów. Wspólna praca wymaga obecności wspólnego języka, którym mogą się posługiwać specjaliści. jednym z tych języków są klasyfikacje oparte o teorie cech osobowości : ICD i DSM.

Należy pamiętać, że współczesna klasyfikacja zaburzeń psychicznych, w tym zaburzeń osobowości, chociaż wciąż poprawiana i udoskonalona jest daleka od różnorodności jaką stanowi każdy człowiek.

Zaburzenia osobowości wymykają się każdej klasyfikacji.

Spis treści

Co to jest osobowość?
Czym są zaburzenia osobowości?
Objawy zaburzeń osobowości?
Przyczyny zaburzeń osobowości
Rodzaje zaburzeń osobowości
Wybrane rodzaje zaburzeń osobowości – charakterystyka
Jak zdiagnozować zaburzenie osobowości?
Leczenie zaburzeń osobowości

Co to jest osobowość?

Osobowość są to indywidualne i niepowtarzalne cechy oraz zachowania człowieka. Jest to struktura, która reguluje i integruje relacje człowieka ze światem zewnętrznym.

Osobowość kształtuje się od okresu dzieciństwa i zwykle krystalizuje się we wczesnych latach dorosłego życia. Człowiek ma możliwość rozwoju i dokonywania zmian przez całe życie. Dobre funkcjonowanie polega na elastyczności, umiejętności przystosowywania się do zmieniających się wymagań, możliwości, ograniczeń świata zewnętrznego.

Czym są zaburzenia osobowości?

Odpowiadając na to pytanie należy się odwołać do tak zwanej normy, to znaczy do kulturowo oczekiwanego i akceptowanego przez społeczeństwo wzorca zachowania. Osoby cierpiące na zaburzenia osobowości mają zaburzone wzorce wewnętrznego przeżywania – co przejawia się również w ich zachowaniu i relacjach z innymi. Sposób postrzegania świata, ludzi oraz rzeczy jest inny. Na swój sposób przeżywają pewne rzeczy – ich emocjonalność może osiągać skrajności. Takie osoby mogą mieć także problem z panowaniem nad impulsami i bardzo dużą potrzebę natychmiastowego zaspokojenia potrzeb.

Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie są wszechobecne. Większość osób jest nieświadoma ich obecności u siebie. Na leczenie najczęściej decydują się osoby u których° cierpienie lub problemy w relacjach z innymi są motywacją do poszukiwania pomocy.

Zaburzenia osobowości nie są chorobą psychiczną. Należą do kategorii zaburzeń psychicznych. pierwsze symptomy zaburzeń osobowości pojawiają się najczęściej w okresie młodzieńczym.

Nie można wykluczyć towarzyszących epizodów choroby psychicznej. Dotyczy to zwłaszcza zaburzeń osobowości typu borderline.

Jakie są objawy zaburzeń osobowości

Zaburzenia osobowości przejawiają się przede wszystkim w sposobie odnoszenia się do innych ludzi oraz zachowaniach w relacjach międzyludzkich. Cechą charakterystyczną może być również pewnego rodzaju nieprzystosowanie do rzeczywistości, zasad, sytuacji wymagających znajomości norm społecznych, elastyczności oraz umiejętności dojrzałego dostosowania się do zasad obowiązujących w społeczeństwie. Osoba z zaburzeniami osobowości ma poczucie wewnętrznego cierpienia i cierpi również wchodząc w relacje z innymi ludźmi. Rzadkim stanem jest uczucie spokoju i wewnętrznego szczęścia oraz poczucie wewnętrznej stabilności.

Zaburzenia osobowości charakteryzują się niemal zawsze określonymi cechami. Rozpoznanie przeprowadza się na podstawie szczegółowego wywiadu z pacjentem i testów psychologicznych. Postawienie diagnozy wymaga badania psychiatrycznego i psychologicznego.

Objawy zaburzeń osobowości:

przewaga zachowań reaktywnych nad celowymi, szczególnie w sytuacjach nowych, trudnych i zagrażających. Reaktywność to dość stała cecha odpowiadania na różne sytuacje z określoną intensywnością. W zaburzeniach osobowości obserwujemy dwie skrajności tzw. reaktywności – nadmiernie wysoką (bardzo intensywne, burzliwe, nieadekwatne reakcje na słabe bodźce) oraz nadmiernie niską (brak reakcji, wycofanie, niewrażliwość na bodźce)
niski stopień organizacji zachowań celowych, silny wpływ stanu emocjonalnego na przebieg zachowań celowych. Osobowość ma dwa podstawowe poziomy organizacji mechanizmów regulująco-organizacyjnych. Pierwszy to struktury popędowo-emocjonalne, drugi struktury poznawcze (uwaga, spostrzeganie, pamięć, myślenie, mowa). W toku prawidłowego rozwoju osobowości człowieka struktury popędowo–emocjonalne zostają poddane kontroli struktur poznawczych. W zaburzeniach osobowości przewagę mają jednak te pierwsze, przez co popędy (agresja, dążenie do natychmiastowego zaspokojenia potrzeb) i emocje regulują zachowanie człowieka.
mniejsza umiejętność rozwiązywania problemów
nieradzenie sobie z podejmowaniem trudnych decyzji
mała zdolność do antycypacji (przewidywania)

Przyczyny zaburzeń osobowości

Zaburzenia osobowości mają swój początek w okresie późnego dzieciństwa lub w okresie młodzieńczym – trwają przez okres dorosłości i mają skłonność do utrwalania się. Oczywiście nie możemy traktować każdego odstępstwa od normy i norm społecznych jako zaburzenie osobowości. Należy również uwzględnić różnice kulturowe w poszczególnych grupach narodowościowych. Każdorazowo problem diagnozy zaburzeń osobowości wymaga bardzo indywidualnego podejścia i uważnej oceny przez psychiatrę i psychologa.

Swoiste zaburzenia osobowości obserwuje się u 2 – 18% społeczeństwa. Częściej diagnoza dotyczy młodych ludzi i częściej mężczyzn. Różne postaci zaburzeń osobowości dotyczą 5-8% wszystkich osób zgłaszających się po pomoc do lekarzy wszystkich specjalności. W każdym przypadku mężczyzn jest kilkukrotnie więcej z diagnozą zaburzeń osobowości niż kobiet.

Osobowość dyssocjalna, której poświęcono najwięcej badań, zwana inaczej psychopatią lub osobowością nieprawidłową, występuje u około 3% populacji i może występować nawet 10 razy częściej u mężczyzn niż kobiet. Wśród więźniów diagnoza tego zaburzenia może sięgać nawet 70%

Odpowiadając na pytanie o przyczyny zaburzeń osobowości, nie sposób nie wspomnieć o elementach wpływających na ich powstawanie. To przede wszystkim czynniki społeczno-kulturowe, tzn. nieprawidłowy proces wychowania i socjalizacji, wzorzec nieprawidłowego zachowania. Dotyczy to przyswojenia norm społecznych, tworzenia się hierarchii wartości, a przede wszystkim rozwoju dojrzałości emocjonalnej i uczuciowej. Zaburzenie każdego z tych procesów może finalnie doprowadzać do rozwoju zaburzeń osobowości. Oznacza to że zaburzenie każdego z powyższych procesów może być przyczyną powstania zaburzeń . Istotnym elementem jest również temperament.

Rodzaje zaburzeń osobowości:

Wśród zaburzeń osobowości możemy wyróżnić:

• Paranoiczne zaburzenie osobowości

• Schizoidalne zaburzenie osobowości

• Osobowość dyssocjalna /dysocjacyjne zaburzenia osobowości

• Osobowość chwiejną emocjonalnie

• Histrioniczne zaburzenie osobowości

• Anankastyczne zaburzenie osobowości

• Osobowość lękliwa (unikająca)

• Osobowość zależna

inne określone zaburzenia osobowości.
Zaburzenia osobowości, nieokreślone.

Odrębną grupę stanowią zaburzenia osobowości „mieszane” i „inne„. Nie ma standardowych kryteriów takich mieszanych zaburzeń. Każdy badający to zagadnienie ustala własne kryteria. W tej grupie wyróżniamy:

1)mieszane zaburzenia osobowości- są to zaburzenia osobowości, które nie spełniają kryteriów żadnego ze specyficznych zaburzeń. Występują jedynie częściowo pewne ich cechy.

2) inne zaburzenia osobowości: są to zaburzenia osobowości występujące wtórnie do zaburzeń afektywnych (nastroju) lub lękowych.

Wybrane rodzaje zaburzeń osobowości

Osobowość paranoiczna

podejrzliwość, nieufność względem otoczenia
poczucie bycia doskonałym, obarczanie innych winą za swoje błędy i niepowodzenia
ciągłe poczucie bycia oszukiwanym
poszukiwanie dowodów potwierdzających podejrzenia („teorię spiskową”)
ciągłe wątpliwości dotyczące lojalności przyjaciół
wyszukiwanie podtekstów w rozmowach, chowanie urazów, mała zdolność do wybaczania rzekomych obelg, krzywd
brak tolerancji na krytykę
błędne interpretowanie obojętnych lub przyjaznych zachowań innych osób
często wręcz fanatyczna obrona swoich idei, dążenie do celu bez brania pod uwagę kosztów społecznych i konsekwencji

Osobowość schizoidalna

Ze schizoidalnym zaburzeniem osobowości mamy do czynienia w następujących przypadkach:

brak umiejętności wyrażania uczuć, uchodzenie za osobę chłodną i nieprzystępną
mała zdolność do nawiązywania kontaktów społecznych, brak zainteresowania nimi, brak przyjaciół
zainteresowania, zajęcia realizowane w samotności
obojętność na pochwały i krytykę
brak odczuwania przyjemności z różnych aktywności
bardzo rzadkie odczuwanie silnych pozytywnych lub negatywnych emocji
brak empatii
pewna niewrażliwość na obowiązujące normy społeczne – stąd zachowania oceniane jako ekscentryczne, tajemnicze, dziwaczne
skłonność do fantazjowania, ucieczki w świat przeżyć wewnętrznych

Osobowość dyssocjalna

Całkowite, wręcz bezwzględne nieliczenie się z uczuciami innych osób, z ich potrzebami
Lekceważenie norm społecznych, reguł, zasad etycznych. Silna postawa całkowitej nieodpowiedzialności
Brak zdolności do tworzenia i utrzymywania trwałych związków. Należy pamiętać że takie osoby nie mają problemu z nawiązywaniem kontaktów. Nie potrafią tworzyć głębokich, trwałych więzi.
Skłonność do agresji i zachowań impulsywnych.
Brak poczucia winy, brak struktury etycznej.
Brak zdolności wykorzystywania doświadczeń, wyciągania wniosków z ponoszonych kar.
Skłonność do przerzucania winy na otoczenie

Osobowość chwiejna emocjonalnie, typ impulsywny

Zachowania impulsywne i nieuwzględnianie konsekwencji tych zachowań
Brak zdolności do panowania nad zachowaniami gwałtownymi i impulsywnością czy gniewem, a nawet przemocą
Kłótliwy styl bycia, skłonność do konfliktów z innymi
Zaburzenia prowadzą do braku wytrwałości w dążeniu do celu, który nie wiąże się z natychmiastową nagrodą.
Duża labilność nastroju

Osobowość chwiejna emocjonalnie typu borderline

W przypadku osobowości typu borderline obserwujemy:

Tendencję do wchodzenia intensywne i bardzo niestabilne związki, które finalnie prowadzą do dużych kryzysu w stanie psychicznym
Brak jasnego obrazu samego siebie, własnych preferencji, dążeń
Duży lęk przed porzuceniem
Skłonność do samouszkodzeń
Przeżywanie uczucia pustki wewnętrznej

Cechy zaburzeń osobowości lękliwej (osobowość unikająca)

Stałe uczucie niepokoju i napięcia, bardzo uciążliwe, towarzyszące zaburzenia lękowe
Głębokie przekonanie o niższości w stosunku do innych osób, poczucie bycia nieatrakcyjnym, nieprzystosowanym
Duża wrażliwość na krytykę i odrzucenie w relacjach z innymi
Kruche poczucie własnej wartości
Bardzo duża niechęć do wchodzenia bliższe relacje jeżeli nie zapewniają one stuprocentowego poczucia bezpieczeństwa
Zahamowania społeczne
Bardzo ograniczony styl życia , obecność poważnych trudności w relacjach z innymi z powodu powyższych cech. Duży trud w sytuacjach społecznych
Unikanie kontaktów z innymi z powodu lęku przed deprecjacją, krytyką, odrzuceniem. Sposoby postrzegania rzeczywistości są zdominowane przez świat wewnętrzny

Osobowość zależna

Prowokowanie innych do ponoszenia odpowiedzialności za własne decyzje życiowe
Całkowite podporządkowanie własnych potrzeb potrzebom innych osób, od których jest się zależnym
Nieumiejętność stawiania jakichkolwiek wymagań osobom, od których jest się zależnym
Poczucie strachu i bezradności w sytuacji osamotnienia z powodu nieumiejętności zadbania o siebie, zatroszczenia się o siebie
Stała koncentracja na strachu przed pozostaniem bez opieki
Mała zdolność do podejmowania codziennych decyzji, ciągłe poszukiwanie rad i zapewnień innych osób

Osobowość histrioniczna

Nadmierna potrzeba zwracania na siebie uwagi
Poczucie niedocenienia w przypadku nieznajdowania się w centrum uwagi
Emocjonalność (żywy, dramatyczny, nadmiernie ekstrawertyczny styl bycia)
Skupienie zainteresowania innych przy braku trwałych i satysfakcjonujących kontaktów społecznych
Zachowanie i wygląd o cechach teatralnych, dramatyczny sposób mówienia,
Uwodzenie, manipulowanie otoczeniem
Równocześnie duża zależność od otoczenia
Budzenie u ludzi uczucia zmęczenia, poczucia przewrażliwienia, powierzchowności, nieszczerości
Brak tolerancji na frustrację, krytykę, irytacja i niekontrolowane wybuchy

Osobowość anankastyczna zwana inaczej osobowością obsesyjno-kompulsyjną

Nadmierne przeżywanie wątpliwości i duża ostrożność w działaniu
Duże skupienie na porządkowaniu, szczegółach, zasadach postępowania, regulaminach.
Tendencja do perfekcjonizmu która bardzo utrudnia funkcjonowanie i realizację zobowiązań.
Nadmiarowa skrupulatność
Brak zdolności przeżywania przyjemności w relacjach międzyludzkich
Skłonność do sztywności i dużego oporu
Oczekiwanie, że inni podporządkują swoje działania do sposobu funkcjonowania pacjenta

Osobowość narcystyczna

Przesadne poczucie własnej wartości
Brak zrozumienia dla uczuć innych
Liczne zabiegi w celu bycia podziwianym
Silna tendencja do przeceniania własnych umiejętności i osiągnięć, niedocenianie zdolności i dokonań innych
Poczucie „wszystko mi się należy”
Bezustanne mówienie na własny temat, chwalenie się
Utrzymywanie kontaktów jedynie z ludźmi o wysokim statusie społecznym
Brak umiejętności przyjmowania cudzego punktu widzenia i innej niż własna perspektywy patrzenia na świat
Brak empatii
Wykorzystywanie innych dla osiągnięcia własnych celów, arogancja, snobizm, wyniosłość
Wrażliwość na krytykę ponieważ w gruncie rzeczy poczucie własnej wartości jest zachwiane, krytyka wywołuje uczucie upokorzenia, pustki, wściekłości

Jak zdiagnozować zaburzenie osobowości

Rozpoznanie zaburzeń osobowości zawsze powinno odbywać się w oparciu o diagnostykę specjalistyczną. Jeżeli podejrzewamy u siebie zaburzenia osobowości, nie należy wykonywać autodiagnozy. Konieczne jest badanie psychiatryczne i psychologiczne, oraz często przeprowadzenie testów psychologicznych

Warunkiem diagnozy przez lekarza psychiatrę zaburzenia osobowości jest spełnienie poniższych kryteriów:

Potwierdzenie że wzorce zachowania i przeżywania wewnętrznego i zachowania jako całość zasadniczo odbiegają od zakresu kulturowego oczekiwanego i akceptowanego, tak zwanej normy. Dotyczy to następujących obszarów:
- sposobu postrzegania, interpretowania rzeczy, ludzi, tworzenia podstaw i wyobrażeń o innych ludziach oraz o sobie
- uczuciowości ,w tym intensywności i poziomu emocjonalnego
- panowanie nad impulsami i zdolności nagradzania potrzeb4) postępowaniu w relacjach międzyludzkich i sposobie odnoszenia się do innych
Zaburzenie dotyczy całego zachowania osoby przejawiającego się w nieelastyczności tego zachowania, nieprzystosowaniu, dysfunkcjonalności pojawiającej się bardzo szerokim zakresie wszystkich indywidualnych sytuacji oraz w relacjach z innymi
Osoba z zaburzeniami osobowości doznaje cierpienia albo wywiera bardzo niepożądany wpływ na otoczenie lub występują obydwa te czynniki
Cechy osobowości są stałe i trwają przez wiele lat
Nie jest następstwem innych zaburzeń psychicznych lub chorób, choć może im towarzyszyć. Zawsze należy wykluczyć dysfunkcję mózgu lub inną chorobę wywołującą zachowania
Należy zawsze wykluczyć przyjmowanie substancji psychoaktywnych

Zaburzenia osobowości – test

MMPI : test przeprowadzony przez wykwalifikowanego psychologa.

Leczenie zaburzeń osobowości

Leczenie zależy od rodzaju zaburzeń osobowości.

Główną metodą leczenia zaburzeń osobowości jest psychoterapia, a jednym z najistotniejszych elementów psychoterapii jest nawiązanie relacji terapeutycznej i zaufania do psychoterapeuty. Jest to swoisty fundament psychoterapii. Jedną z najskuteczniejszych form psychoterapii jest długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna. Wielu specjalistów uważa, że psychoterapia powinna być wspierana również przez terapię rodzin lub par.

W przypadku zaburzeń osobowości, farmakoterapia (stosowanie leków) zależne jest od ogólnego stanu psychicznego i jest jedynie dodatkową metodą leczenia, choć w pewnych sytuacjach niezbędną. Pacjenci z zaburzeniami osobowości bardzo często cierpią również na różnego rodzaju zaburzenia nastroju, które także wymagają farmakoterapii.

Lepsze rokowanie odnotowuje się w grupie osób z zaburzeniami osobowości, które mają tendencję do ustępowania z wiekiem.

Ryzyko popełnienia samobójstwa w tej grupie pacjentów jest bardzo wysokie. Dlatego bardzo istotne jest kompleksowe leczenie z pomocą psychiatry i psychoterapeuty.

Odrębną kategorię stanowią zaburzenia dyssocjalne (psychopatia), inaczej antyspołeczne zaburzenie osobowości. W przypadku leczenia omawianej grupy zaburzeń dyssocjalnych, współczesna medycyna jest niemal bezradna. Odnotowuje się pojedyncze doniesienia na temat pozytywnych efektów psychoanalizy. Należy w tym przypadku być niezwykle ostrożnym z wyciąganiem wniosków , jak również kwalifikowaniem takich osób do psychoanalizy. Pozytywne doniesienia dotyczą również terapii behawioralnej ,opartej na bardzo prostych technikach. Tworzone są również długoletnie programy reedukacyjno -resocjalizacyjne z próbą różnych oddziaływań terapeutycznych, w szczególności grupowych.

Leczenie zaburzeń osobowości w Gabinetach Rozwoju w Krakowie

W naszym krakowskim ośrodku zajmujemy się leczeniem zaburzeń osobowości. Większość pacjentów prowadzona jest – szczególnie na początku procesu leczenie – przy pomocy farmakoterapii i psychoterapii. Jest tak do czasu, kiedy jedyną formą leczenia może stać się już wyłącznie psychoterapia, a pacjent czuje się na tyle dobrze, że istnieje możliwość odstawienia leków. W trakcie psychoterapii mogą pojawiać się okresowe pogorszenia stanu psychicznego – wtedy psychiatra decyduje o ewentualnej potrzebie włączenia leku, aby doraźnie poprawić stan psychiczny pacjenta. Istnieje również możliwość leczenia zaburzeń osobności metodą psychoterapii grupowej, którą w Krakowie oferuje między innymi Katedra Psychoterapii UJ CM oraz Klinika Psychiatrii Dorosłych UJ.

Bibliografia:

Stanisław Pużyński, Janusz Rybakowski, Jacek Wciórka. Psychiatria Kliniczna
Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10

Opracowała: Katarzyna Monika Adamska

Psychiatra Kraków - lek. med. Katarzyna Adamska

Katarzyna Monika Adamska – Psychiatra w Gabinetach Rozwoju w Krakowie