Uzależnienie od seksu związane jest zarówno z indywidualnymi zachowaniami seksualnymi w postaci masturbacji jak i z zachowaniami seksualnymi realizowanymi z innymi osobami. W literaturze specjalistycznej jest ono najczęściej opisywane jako niekontrolowane zachowanie seksualne. W przeszłości używano różnych określeń na zachowania, które miały związek z problemem kontroli w zaspokajaniu potrzeb seksualnych (erotomania, hiperseksualność, nimfomania, satyriasis).
Zachowania związane ze wzmożonym napięciem seksualnym i ograniczoną kontrolą są również opisywane przez specjalistów w przebiegu innych chorób, np. przy uszkodzeniu pewnych części mózgu – płatów czołowych i ciała migdałowatego (zespół Kluvera-Bucy’ego). Dolegliwość ta nie ma precyzyjnego obrazu klinicznego. Często kwalifikowana jest jako zaburzenie kontroli nawyków i popędów, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, nadmierny popęd seksualny (hiperlibidemia). Niewątpliwie jednak problem wymykania się życia seksualnego spod kontroli istnieje w psychopatologii od początku funkcjonowania tej dziedziny nauki. Obecnie zauważa się coraz częstsze występowanie uzależnia od różnych zachowań seksualnych (pornografia, masturbacja, seks z innymi osobami). Szacuje się, że w USA cierpi z tego powodu 15-20 mln ludzi. Badania pokazują, że często jest ono poprzedzone i współwystępuje z wieloma problemami natury psychologicznej. U podłoża erotomanii mogą leżeć, oprócz nadmiernego napięcia seksualnego, m. in. poczucie niższości, nieśmiałość, niepewność, brak wiary we własne możliwości seksualne, potrzeba sprawdzania się. Szkodliwe zachowania seksualne mogą być realizowane zarazem w formie masturbacji, jak i w formie zachowań interpersonalnych. Uzależnieniom od seksu często towarzyszą inne nałogi.
O uzależnieniu można mówić jeśli obserwujemy trudności w samokontroli zachowań oraz gdy realizowane są zachowania szkodliwe, mimo występujących negatywnych konsekwencji w sferze emocjonalnej, społecznej czy materialnej. Zachowania tego typu powiązane są z obniżeniem nastroju (niepokojem, smutkiem, poczuciem osamotnienia, potrzebą odreagowania napięcia), oraz pojawianiem się wzrostu zainteresowania seksualnego w tych przykrych stanach. Osoby, posiadające problemy związane z nałogowymi zachowaniami seksualnymi, w badaniach miały podwyższone wyniki w zakresie: zachowań obesyjno – kompulsyjnych, wrażliwości interpersonalnej, zaburzeń lękowych (50%), nadużywania środków psychoaktywnych (64%), zaburzeń nastroju, w tym zaburzeń depresyjnych (39%).
Zachowania przypominające erotomanię mogą pojawiać się częściej, jeśli doszło do zaburzenia intymności w dzieciństwie, poczucia winy, silnego wstydu lub poczucia grzechu w wyniku masturbacji. Szczególnie wtedy, gdy masturbacja była jednocześnie elementem wywołującym zaspokojenie, wstyd, ale również zadowolenie i obniżenie napięcia emocjonalnego.
Specjaliści zajmujący się terapią uzależnień do erotomanii zaliczają następujące sytuacje:
- Wikłanie się w kontakty seksualne i związki uczuciowe z ludźmi bez wcześniejszego ich poznania.
- Ukrywanie przed sobą i innymi nałogowych potrzeb.
- Komunikacja z ludźmi za pomocą atrakcyjności fizycznej, litości, potrzeby pomagania innym lub sobie.
- Stany namiętności, seksualnego uniesienia, zauroczenia, a także odrzucenia, cierpienia i poniżenia nazywane są miłością.
- Używanie seksu i emocjonalnej zależności jako substytutu troski, opieki i wsparcia.
- Używanie seksu i gry uczuciowej do manipulowania i kontrolowania innych.
- Poszukiwanie ludzi, miejsc i sytuacji w celu osiągnięcia seksualnych i emocjonalnych korzyści.
- Obecność uczuciowo-seksualnych obsesji i fantazji.
- Idealizacja i przypisywanie innym nadzwyczajnych właściwości, a następnie obciążanie odpowiedzialnością innych za to, że nie spełniają oczekiwań i fantazji.
- Podtrzymywanie aktywności seksualnej pomimo wyraźnych szkód w sferze życia społecznego, emocjonalnego, materialnego i zdrowotnego.
W diagnozie uzależnienia wystarczy spełnienie przynajmniej trzech z wymienionych powyżej kryteriów w minionym roku. W odpowiedzi na pytanie – czy seks jest zachowaniem problemowym w moim życiu – pomagają rzetelne odpowiedzi na następujące pytania:
- Czy ukrywa Pan/Pani swoje zachowania seksualne?
- Czy zdarza się Panu/Pani uprawiać seks w nieodpowiednich miejscach/sytuacjach?
- Czy ma Pan/Pani trudność z kontrolowaniem /ograniczaniem/odraczaniem zaspokojenia seksualnego?
- Czy po akcie seksualnym odczuwa Pan/Pani poczucie winy, wstydu/stara się Pan/Pani szybko opuścić swojego partnera/partnerkę?
- Czy potrzeba zaspokajania seksualnego/urozmaicania życia seksualnego ulega dużej zmianie, nasileniu?
- Czy doświadczał/a Pan/Pani problemów partnerskich, ekonomicznych, prawnych z powodu trudności związanych z realizacją zachowań seksualnych?
- Czy Pana/Pani życie seksualne wiąże się z ryzykownymi zachowaniami (zagrożenie ciążą, zakażeniem, przemocą)?
- Czy zachowania seksualne lub zaangażowanie emocjonalne wywoływały u Pana/Pani poczucie beznadziejności, osamotnienia, myśli samobójcze?
- Czy kiedykolwiek próbował Pan/Pani zaprzestać/zmienić/kontrolować własne zachowania seksualne?
- Czy zachowanie to stoi w sprzeczności z Pana sumieniem, przekonaniami?
Warto wiedzieć, że do uzależnienia od seksu nie zalicza się zaburzeń preferencji seksualnych (sadyzm, masochizm, fetyszyzm, pedofilia, ekshibicjonizm, voyeuryzm – podglądactwo), zaburzeń tożsamości płciowej oraz transseksualizmu i transwestytyzmu. Również nie należą do uzależnienia od seksu zachowania homoseksualne, homoseksualizm i biseksualizm. Należy też zaznaczyć, że masturbacja i zachowania seksualne w interakcji z innymi osobami czy korzystnie z pornografii, nie są zaliczane do zaburzeń i nałogów jeśli nie wiążą się z manipulowaniem, wywieraniem presji, wykorzystaniem, agresją, nie działają na szkodę użytkownika, partnerów, czy innych osób zaangażowanych.
W leczeniu niekontrolowanych zachowań seksualnych pomocna jest na początkowym etapie leczenia psychoterapia poznawcza, motywująca w celu poprawy umiejętności radzenia sobie z napięciem seksualnym, stresem, sytuacjami wyzwalającymi oraz z kontrolą własnych zachowań. Również pomocna jest terapia farmakologiczna – leki poprawiające nastrój (z grupy SSRI). Na dalszym etapie leczenia pomocna może być psychoterapia wglądowa, pozwalająca działać w obszarze przyczyn problemów psychoseksualnych. Najlepsze efekty uzyskuje się przy jednoczesnym stosowaniu psychoterapii i leczenia farmakologicznego.
mgr Cezary Barański – psycholog, psychoterapeuta, seksuolog