Ostatnimi czasy wiele mówi się o trudnościach w pracy z dziećmi i młodzieżą. Z jednej strony pojawiają się doniesienia PISA (Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów – Programme for International Student Assessment) o tym, że młodzież osiąga coraz lepsze wyniki w testach wiedzy, umiejętności pisania, rozwiązywania zadań matematycznych, a z drugiej strony zauważa się coraz większe trudności z motywacją związaną z chodzeniem do szkoły, gorszym zachowaniem, obniżaniem się kompetencji społecznych. Jaka jest tego przyczyna?
Jasper Juul duński terapeuta rodzinny twórca Family Lab twierdzi, że dorośli mają problem z odczytaniem i zrozumieniem dezadaptacyjnych zachowań młodych ludzi. Za tymi zachowaniami często kryją się różne frustracje i potrzeby. Przykładowo: agresja, samookaleczanie będą wyrazem bezradności, samotności, odrzucenia, być może efektem presji szkolnej, braku wsparcia ze strony dorosłego; używanie substancji psychoaktywnych, nadużywanie gier, podejmowanie ryzykownych zachowań seksualnych mogą być efektem potrzeby bliskości, przynależności do grupy, do ważnej osoby, braku zaufania do dorosłych, ciekawością, potrzeby odreagowania frustracji, imponowania innym, chęci sprawdzenia się.
Dorośli często też mają trudność z modelowaniem właściwych wzorców. Karaniem uczą karania i strachu; oceną – oceniania innych, pozbawiania osobistej odpowiedzialności; brakiem indywidualnego kontaktu – znieczulenia na emocje i potrzeby innych; pouczaniem, moralizowaniem – okazują wyższość i uczą wstydu, odbierają możliwość wykształcenia adekwatnej samooceny, itd.
Młodzi ludzie mają odmienne w stosunku do dorosłych postrzeganie perspektywy czasowej, inny poziom cierpliwości, umiejętności odraczania aktywności, w wielu sytuacjach odczuwają mniejszy poziom lęku, mają większą skłonność do sprawdzania się, testowania, mierzenia się z nową sytuacją. Posiadają również większy poziom ufności, naiwności, aczasem mniejszą umiejętność analizowania i syntezy informacji. Brak odpowiedniego rozumienia tych różnic i brak adekwatnej odpowiedzi na potrzeby tego wieku skutkuje frustracją, marnowaniem szans rozwojowych, buntem, agresją, samookaleczaniem i podejmowaniem zachowań ryzykownych.
Przytaczany wyżej autor zwraca uwagę, że ocena, krytyka, karanie ale też nagradzanie powodują wiele konsekwencji psychologicznych. Między innymi odbiera dziecku możliwość podjęcia odpowiedzialności za własne działania i decyzje, oraz myśli i emocje. Rotter pisze, że mechanizm ten odpowiada za powstawanie motywacji zewnątrzsterownej – czyli silniejszej reaktywności człowieka na informację wysyłane przez otoczenie, presję grupy, oczekiwania autorytetów. Ponadto osoby te wykazują się większą lojalnością i podporządkowaniem wobec zwierzchników, skłonnością do konformizmu, trudnością w samodzielnym podejmowaniu decyzji. Badania psychologiczne pokazują, że młodzież z silniejszą motywacją wewnętrzsterowną przejawia zdecydowanie mniej zachowań agresywnych.
Ostatnie badania empiryczne dotyczące skuteczności narzędzi korekcyjnych i terapeutycznych potwierdzają odkrycia wielu praktyków postulujących zmiany modelu pracy z młodymi ludźmi. Gordon – autor Wychowania bez porażek zwraca uwagę na przykłady oddziaływań wychowawczych i pedagogicznych, które są powszechnie stosowane i maja poważne reperkusje w zachowaniu młodych ludzi:
– ocenianie, interpretowanie, konfrontowanie: twoje zachowanie jest niedopuszczalne; starasz się wykręcać od odpowiedzialności; jak chcesz to potrafisz; ty zawsze wiesz lepiej; mówisz tak, żeby się sprzeciwić; ty po prostu jesteś zazdrosny;
– indagowanie, przesłuchiwanie: musisz mi to wyjaśnić natychmiast; jakie masz usprawiedliwienie?; jak do tego dopuściłeś, kto cię namówił?
– pocieszanie, uspokajanie, wyjaśnianie: jutro będziesz myślał o tym inaczej, wszystko się ułoży; w twoim wieku też tak miałem; jesteś nastolatkiem i dlatego tak to przeżywasz;
– doradzanie, sugerowanie – musisz się bardziej przyłożyć; powinieneś to sobie lepiej przemyśleć, zaplanować; jak byś zrobił inaczej nie miał byś teraz takich problemów w szkole;
– osądzanie, krytykowanie – jesteś po prostu nieodpowiedzialny; nie myślisz logicznie, to nie jest właściwy punkt widzenia;
– chwalenie, ocenianie – jesteś inteligentny, zdolny; chłopak na medal; na pewno sobie z tym poradzisz; teraz widzę, że potrafisz być rozsądny; ale ty jesteś miły;
– argumentowanie logicznie – kiedyś jak będziesz dorosły to zrozumiesz i docenisz; ja też w to nie wierzyłem; jak ja byłem w twoim wieku to nie było tak dobrze jak teraz tobie, powinieneś się cieszyć z tego co masz;
Gordon tłumaczy, że tego typu stwierdzenia mimo, że często są podyktowane najlepszymi intencjami, to odbierają możliwości budowania autonomii i adekwatnej samooceny.
W latach sześćdziesiątych XX w. Carl Rogers jeden z najczęściej cytowanych terapeutów pisał, że skuteczność pracy terapeutycznej zależy, od szacunku, akceptacji i empatii wobec pacjenta. Współcześnie Marshall Rosenberg w Porozumieniu bez przemocy podkreśla, że język komunikacji oparty na opisywaniu informacji odbieranych przez zmysły (widzę…, słyszę…, dostrzegam…), wyrażaniu własnych postaw, emocji, oczekiwań wprowadza najkorzystniejszą zmianę w relacjach społecznych. Jasper Jull w Twoim kompetentnym dziecku zwraca uwagę na przekazywanie języka osobistego, którego uczą się młodzi ludzie na zasadzie modelowania. Tłumaczy, że dziecko i nastolatek nie nauczy się odpowiedzialności jeśli dorosły nie będzie mówił o własnych trudnościach, sukcesach, porażkach emocjach i motywacjach. White i Morgan w terapii narracyjnej zwracają uwagę na poszukiwanie wyjątków (zachowań adaptacyjnych) i na wsparcie w wykorzystaniu doświadczenia z tych zachowań w rozwoju kompetencji do radzenia sobie w nowych sytuacjach.
W światle wieloletnich badań Miller i Rollnick twórcy Dialogu Motywującego (Motivational Interviewing) odkryli, że największą skuteczność w zmianie zachowania odnoszą opiekunowie, wychowawcy i terapeuci, którzy potrafią:
a) wzmacniać bez oceny adaptacyjne zachowania,
b) odzwierciedlać emocje, stany umysłu i empatyzować ,
c) zadawać otwarte pytania, które skłaniają do autorefleksji zamiast budzić poczucie bycia konfrontowanym.
Z powyższej referowanej literatury płynie kilka wspólnych wniosków dotyczących narzędzi sprzyjających współpracy z młodymi ludźmi:
– prowokowanie dialogu mające na celu wydobywanie narracji i zachowań służących zmianie, na przykład: co będzie najkorzystniejsze w tej sytuacji dla ciebie; widzę, że poszukujesz ….; rozważasz …; zastanawiasz się nad …; chcesz to przemyśleć , jaki może być efekt twojej decyzji? jak to zrobić? czego potrzebujesz?
– wspieranie samodzielności przez wzmacnianie autonomicznych decyzji: masz na to duży wpływ, potrafisz podjąć przemyślaną decyzję, rozważasz wiele rozwiązań? jaka jest twoja opinia? nad czym się zastanawiasz? co chcesz teraz zrobić? jak myślisz jakie będą tego efekty? ważne, ze zdecydowałeś się poszukać pomocy,
– odnoszenie się z szacunkiem do osoby niezależnie od minionych doświadczeń: słyszę, że to były dla ciebie ciężkie przeżycia, trudne decyzje, rozumiem, że zależy ci aby zmienić się, chciałbyś podjąć …., poszukujesz innego rozwiązania,
– odzwierciedlanie i modelowanie umiejętności mentalizowania oraz pobudzania empatii – rozumiem, że czujesz się bezradny w tej sytuacji, że to cię złości, bardzo ci zależy aby twoje działania zostały zauważone; dostrzegasz, że tej osobie jest przykro, ja na twoim miejscu też bym się smucił,
– wzmacnianie zachowań adaptacyjnych, np. dużo odwagi wymagało abyś przyszedł porozmawiać ze mną, słyszę, że dużo wysiłki włożyłeś w to zadanie, w przemyślenie tej sytuacji, jak do tego doszedłeś?
Przytaczane publikacje wskazują, nie tylko konieczność zmiany narzędzi pracy z młodymi ludźmi ale również zmianę sposobu patrzenia na potrzeby tego wieku rozwojowego. Badacze podkreślają konieczność wdrożenia nowego paradygmatu pracy zarówno wychowawczej i edukacyjnej, a także terapeutycznej. Autorzy sugerują, że dominujący system behawioralny w pracy z dziećmi i nastolatkami, a w szczególności system edukacyjny zbudowany na wzmocnieniach i karach, wyczerpuje dotychczasowo stosowaną formułę kształtowania zachowania. świadczą o tym liczne trudności zgłaszany chociażby przez kadry pracujące w polskich szkołach gimnazjalnych. Coraz częściej specjaliści podkreślają też rangę systemowego patrzenia na problemy podopiecznych, uwzględniającą trudności rodzinne i idącą za tym konieczność prowadzenia terapii rodzinnej. Terapia systemowa – rodzinna, jak i wymieniony powyżej Dialog Motywujący należą do tak zwanych EBP praktyk, czyli takich, których skuteczność oparta jest na wynikach badań naukowych (EBP – Evidence Based Practise).
Na podstawie:
M. Kittles, C. Atkinson The usefulness of motivational interviewing as a consultation and assessment tool for working with young peopl.
D. G. Kamen, How Can We Stop Our Children from Hurting Themselves? Stages of Change, Motivational Interviewing, and Exposure Therapy Applications for Non-suicidal Self-Injury in Children and Adolescents
A. Morgan, Terapia narracyjna. Wprowadzenie.
W. R. Miller, S. Rollnick Dialog Motywujący,
T. Gordon, Wychowanie bez porażek,
M. B. Rosenberg, Porozumienie bez przemocy,
J. Juul, Twoje kompetentne dziecko,
C. Barański, Dialog Motywujący w pracy z młodzieżą podejmującą ryzykowne zachowania seksualne.
Opracował:
mgr Cezary Barański – psycholog, psychoterapeuta, seksuolog